Chặng đư�ng dài ấy bắt đầu t� hình thức truy�n tin đầu tiên là truy�n miệng với s� chính xác tùy thuộc vào quy mô mỗi s� kiện cũng như mối tương quan của nó với ngư�i nghe. �� ch� La Mã sau th�i Julius Caesar thư�ng ra thông báo hàng ngày dưới dạng viết tay tới các thuộc địa, còn các tri�u đình phong kiến � VN cũng dán cáo th� đ� ban b� những nội dung quan tr�ng.

Cách mạng movable type lần th� nhất

Phương pháp in ấn "movable type", ra đ�i năm 1448, của th� kim hoàn Johannes Gutenberg được coi là một trong những phát kiến lớn nhất trong lịch s� báo chí hiện đại. Trước đó, ngư�i Trung Quốc vẫn s� dụng thuật khắc ch� trên g� rồi in ra giấy vào khoảng năm th� 600 sau công nguyên và thuật in gốm vào năm th� 1.000. Còn Gutenberg ch�n chất liệu kim loại, nhưng không khắc ch� trực tiếp như của Trung Quốc mà ký t� s� được tạo r�i rạc. Ngư�i ta nhập (type) các ch� này vào khuôn và có th� sắp xếp, đổi ch� cho nhau (movable) đ� sáng tác thông điệp bất k� trước khi in ra một chất liệu nào đó.

Johannes Gutenberg và những con ch� kim loại. Ảnh: Wikipedia.

Cuốn Kinh thánh đầu tiên được in theo phương pháp movable type xuất hiện năm 1456 và ch� sau 44 năm, h� thống này có mặt � 12 nước châu Âu với khoảng 20 triệu cuốn sách. Những "t� báo" đầu tiên, có tên news book (sách tin), lần lượt ra đ�i � th� k� th� 16. �ến th� k� tiếp theo, thuật ng� "newspaper" (báo chí) tr� nên ph� biến với t� Strasbourg Relation � �ức hay Oxford Gazette (sau được đổi thành London Gazette và hiện vẫn được xuất bản) của Anh năm 1665.

Một mốc đáng nh� nữa là máy in linô (linotype) năm 1884 của k� sư ngư�i �ức sống tại M� Ottmar Mergenthaler. Với bàn phím như máy đánh ch� (typewriter), linotype cho phép máy in nhập ký t� bằng cách vận hành cơ h�c thay vì bằng tay. Cùng th�i điểm đó là s� ra đ�i của thuật in thạch bản offset (hình ảnh được phết mực trên tấm kim loại m�ng được chuyển sang một lớp cao su rồi mới in vào giấy) giúp báo in tr� thành phương tiện truy�n thông chính.

Vào khoảng th� k� th� 19, một s� công ty triển khai mô hình cập nhật tin tức qua đư�ng điện thoại c� định (telephone newspaper). Ví d�, "báo điện thoại" Telefon Hírmondó, được thành lập năm 1893 � Hungary, cung cấp thông tin v� tình hình th�i s�, chứng khoán, hòa nhạc và các khóa h�c ngôn ng� tới những ngư�i đăng ký thuê bao dịch v� qua telephone.

Hình thức trên biến mất khi radio thịnh hành. Chương trình đầu tiên được g�i bằng thuật ng� "phát thanh" (broadcast) được nhà phát minh Reginald Fessenden (1866-1932) ngư�i Canada truy�n đi vào đêm Giáng sinh năm 1906. Cho tới thập niên tiếp theo, một s� kênh radio được thương mại hóa và không kèm quảng cáo. (Hiện nay, radio hoạt động trên Internet được đánh giá cao do không đòi h�i đăng ký băng tần, thiết lập các đài phát thanh và b� truy�n tín hiệu mà vẫn có th� gửi thông tin tới m�i nơi trên th� giới).

Năm 1911, nhà khoa h�c Boris Rosing thành công trong việc tạo h� thống TV s� dụng b� phân hình gương đ� phát hình tới ống điện t� Braun (ống cathode) trong đầu nhận. Cùng với nhi�u bước phát triển quan tr�ng sau đó, đến cuối những năm 40 của th� k� trước, đài phát thanh t� ra hoàn toàn lép v� trước TV, nhất là trong mảng phim hài, kịch, th� thao... Tuy nhiên, dù các chương trình TV và radio ngày một phong phú, chúng không thay th� mà hoạt động song song với báo in. Hiệp hội báo chí quốc t� (WAN) ước tính hiện vẫn có khoảng 1 t� ngư�i đ�c báo giấy mỗi ngày.

V� sau, nhân loại s� đ�c tin ch� yếu qua máy tính và các thiết b� kết nối Internet. Ảnh: Britannica.

Cuối th� k� 20, nhân loại chứng kiến s� "bành trướng" của máy tính cá nhân. Soạn văn bản trên desktop không ch� đơn giản hóa quá trình in ấn mà cùng với Internet, nó thúc đẩy s� ra đ�i của báo điện t�. Báo điện t�, hay còn g�i là báo mạng, hội t� đ� những th� mạnh của báo giấy (text và photo), báo tiếng (audio) và báo hình (video). Chưa k�, kh� năng kết nối toàn cầu giúp thông tin có sức lan t�a với tốc đ� khó đoán trước. �a s� báo điện t� hiện nay được phát hành miễn phí với doanh thu ch� yếu là t� quảng cáo. Một s� báo online � M� đã triển khai hình thức thu phí thuê bao thành công là Wall Street Journal và The Chronicle of Higher Education. Steve Ballmer, Giám đốc đi�u hành tập đoàn phần m�m M� Microsoft, d� đoán 10 năm nữa s� chẳng còn ai đ�c tài liệu trên giấy nữa.

Mô hình báo giấy điện t�. Ảnh: PlasticLogic.

Năm 2006, nhật báo De Tijd (Th�i đại) của B� đã th� nghiệm phát hành nội dung trên giấy điện t� (e-paper), trong đó các thông tin được liên tục cập nhật như trên báo mạng. �iểm khác biệt là ngư�i đ�c có th� cuộn thiết b� lại và mang theo bên mình. Báo giấy điện t� De Tijd đã thu hút vài trăm ngư�i đăng ký đặt mua.

Cách mạng Movable Type lần hai

Một mảng nội dung khác trên Internet, tuy không thuộc lĩnh vực báo chí, hứa hẹn s� làm thay đổi phương thức hoạt động của các phương tiện truy�n thông hiện nay là blog, mạng xã hội và các website chia s� ảnh, video.

Năm 2001, tức sau gần 6 th� k�, "movable type" lại hồi sinh. Cuộc khủng hoảng dotcom khiến một ph� n� có tên Mena Trott, sống tại San Francisco, M� lâm vào cảnh thất nghiệp. Bà dành hầu hết th�i gian rảnh rỗi lập web cá nhân Dollarshort và k� v� những chuyện vui buồn th�i thơ ấu. Trang này nhanh chóng nổi tiếng và Mena cùng chồng là Ben Trott quyết định phát triển một công c� h� tr� viết blog hiệu qu� hơn. Phần m�m Movable Type hiện nay là s� lựa ch�n s� một của nhi�u blogger danh tiếng và nằm trong những công c� tạo web cá nhân hàng đầu do tạp chí Forbes bình ch�n.

H� thống "movable type" đầu tiên đánh dấu s� ra đ�i của khái niệm truy�n thông đại chúng (mass media), còn Movable Type lần hai lại báo hiệu giai đoạn truy�n thông cá nhân (personal media) và báo chí công dân (CJ - citizen journalism).

�iện thoại camera và máy ảnh giá r� cùng web cá nhân là công c� "tác nghiệp" của nhà báo nghiệp dư. Ảnh: API Ning.

Khái niệm CJ được nhắc tới t� v� ám sát Tổng thống M� John F.Kennedy ngày 22/11/1963. Nhà nhiếp ảnh nghiệp dư Abraham Zapruder (1905-1970) tình c� ghi lại được khoảnh khắc kinh hoàng này và nhi�u hãng truy�n thông đã chạy đua đ� mua được những hình ảnh đó. Rồi đến thảm h�a 11/9/2001 khi máy bay không tặc đâm vào tòa tháp đôi � New York (M�), trận sóng thần kinh hoàng tại châu � năm hay 2004 hay v� đánh bom tàu điện ngầm � London (Anh) năm 2005 đ�u được ghi lại bằng điện thoại di động, máy ảnh và được phản ánh đầy đ� qua blog, vlog, podcast, mạng xã hội và các website chia s� như Flickr, YouTube... � Việt Nam, những clip như v� t� tình rúng động �ại h�c Bách Khoa hay loạt ảnh cảnh sát bắt taxi "điên"... cũng cho thấy m�i công dân đ�u có th� tr� thành nhà báo.

Trào lưu này đang ảnh hưởng không nh� đến mô hình hoạt động của báo chí. Một s� hãng tin như Reuters đã khuyến khích nhà báo công dân chia s� thông tin mà h� thu lượm được trong đ�i sống thư�ng nhật. Jerry Michalski, một chuyên gia tư vấn v� các công c� nghe nhìn, nhận xét. "Không phải m�i nội dung trên blog đ�u đắt giá, m�i podcast là bản giao hưởng, m�i vlog s� được chiếu tại Liên hoan phim Sundance, hay m�i mục t� trên Wikipedia đ�u chính xác. Nhưng báo chí chính thống và c� t� điển bách khoa toàn thư Britannica cũng mắc lỗi đấy thôi".